یکی از شایع‌ترین انواع تصادفات در دنیا و ایران ناشی از خواب آلودگی و خستگی راننده است. در سال ۲۰۱۳ در امریکا ۷۲ هزار تصادف ناشی از خواب آلودگی راننده منجر به ۴۴ هزارجرح و ۸۰۰ مرگ شد.
در این مقاله پیژامه سعی دارد با بررسی نشانه‌ها و عوامل موثر در خواب آلودگی حین رانندگی، آگاهی رانندگان را تا حدی آگاهی در این زمینه بالا ببرد تا شاید کمتر شاهد چنین حوادث دلخراشی در کشورمان باشیم. در نهایت این مساله را از نظر علمی و قانونی نیز بررسی خواهیم کرد.
خواب آلودگی در رانندگی یعنی چه؟
زمانی که راننده وسیله نقلیه، خسته و خواب آلوده است پشت فرمان می‌نشیند یا به حرکت خود ادامه می‌دهد جان خود و سایر مسافران را در خطر می‌اندازد. بیایید دلایل اصلی خواب آلودگی در رانندگی را با پیژامه بخوانیم:
- خواب ناکافی، نصفه نیمه و منقطع
- بی خوابی مزمن، نارکولوپسی (حمله خواب در روز) و سایر اختلالات خواب
- برنامه کاری سنگین که میزان خواب و ساعت طبیعی بدن را به هم ریخته می‌ریزد.
- رانندگی خیلی طولانی بدون استراحت کافی
- مصرف مسکن، داروهای آرام بخش و خواب آور قبل از رانندگی
- مصرف الکل یا مواد مخدر
در واقع هر ترکیبی از این عوامل می‌تواند منجر به تصادف شود. تاثیر خواب آلودگی بر رانندگی روی هر فردی ممکن است متفاوت باشد. بیشتر راننده‌های خسته نسبت به افراد عادی سرعت واکنش کمتری دارند و گاهی حافظه کوتاه مدت خود را نیز از دست می‌دهند. خواب آلودگی در رانندگی می‌تواند منجر به رفتارهای پرخطر در رانندگی هم شود.
آمار جالب زیر از کشور امریکا نشان دهنده اهمیت توجه به خواب و استراحت قبل از رانندگی است. حدود ۱۶۸ میلیون راننده یعنی چیزی حدود ۶۰% جمعیت اذعان کرده‌اند که در یک سال اخیر با حالت خواب آلودگی رانندگی کرده‌اند.
بیش از یک سوم راننده‌ها حداقل یکبار پشت فرمان خوابشان برده است و ۱۳% در یک ماه اخیر این مشکل برایشان پیش آمده است.
بعد از ۱۸ ساعت بی وقفه بیدار ماندن مشکلات زیادی برای بدن رخ می‌دهد که به اندازه غلظت ۰.۵ الکل در خون مضر است و ۲۴ ساعت بیدار ماندن معادل غلظت الکل در خون ۱۰ است. برای مقایسه بد نیست بدانید در بیشتر ایالت‌های امریکا غلظت الکل بالای ۰.۸ قانونا مستی حین رانندگی تلقی می‌شود و به شدت با آن برخورد می‌شود.
بین سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۰۸ خواب آلودگی رانندگان در ۷% تصادفات نقش داشته است به طوری که مجبور شدند ماشین را با یدک کش از صحنه تصادف خارج کنند. ۱۳% تصادفات حداقل یک مصدوم بیمارستانی داشته و ۱۷% منجر به مرگ شده است.
بین سال های ۲۰۰۵ و ۲۰۰۹ تخمین می‌زنند که خواب آلودگی رانندگی منجر به تصادف ۴۴۰۰ وسیله نقلیه و بیش از ۵۰۰۰ مرگ شده است. در حالی که باید توجه کنید که ممکن است این آمار دقیق نباشد زیرا خواب آلودگی راننده خود می‌تواند منجر به بروز خطاهای زیادی از سمت او می‌شود، برای مثال حواس پرتی راننده، رانندگی تحت تاثیر الکل و مواد و … که ممکن است صرفاً خواب آلودگی گزارش نشود.
با سرنخ‌هایی سر صحنه تصادف می توان دریافت که تصادف ناشی از خواب آلودگی راننده بوده است. در بیشتر خودروهایی که افراد در آن دچار جراحت یا مرگ به دلیل خستگی شده‌اند، هیچ خط ترمز یا نشانه‌ای از تلاش راننده برای نگه داشتن خودرو دیده نمی‌شود. بیشتر اینگونه حوادث بین ساعت ۱۲ شب تا ۷ صبح رخ می‌دهد درست زمانی که بدنمان از نظر زیستی برنامه ریزی شده است که خواب باشد.
متاسفانه هیچ تست خون یا تنفسی برای تشخیص خواب آلودگی راننده‌ها طراحی نشده است تا راننده‌های خسته را از رانندگی باز دارد. ممکن است پلیس با مشاهده رانندگی بی احتیاط خودرو را متوقف کند ولی در کل به اندازه مصرف الکل و مواد در حین رانندگی با راننده‌های خواب آلوده برخورد جدی نمی‌شود.
بعضی جاده‌ها با نصب سرعت گیر و اسکرید سعی می‌کنند راننده را در صورت خواب آلودگی هوشیار کنند. و بدینوسیله از بسیاری از حوادث ناشی از انحراف به چپ یا راست اتومبیل جلوگیری می‌کند. صدا و لرزش ایجاد شده هشدار خوبی برای رانندگانی است که بدون توجه در حال خارج شدن از مسیر اصلی حرکت در اتوبان یا جاده هستند. با احداث استراحتگاه و پارکینگ در فواصل کوتاه در جاده‌ها رانندگان می‌توانند در صورت خواب آلودگی بایستند و استراحت کنند. رانندگی در حین خستگی جریمه سنگینی ندارد و متاسفانه تمام مسئولیت جلوگیری از رانندگی با خستگی بر عهده شخص راننده است.
چه کسانی بیشتر در معرض خوابیدن پشت فرمان هستند؟
آقایان! آقایان بیشتر از خانم‌ها با وجود خستگی به رانندگی ادامه می‌دهند. همچنین گروه‌های زیر بیشتر در خطر تصادفات ناشی از خواب آلودگی هستند:
رانندگان جوان
رانندگان بین ۱۸ تا ۲۹ سال به دلایل مختلف مستعد تصادفات ناشی از خستگی هستند. رانندگان جوان مانند افراد بالغ‌تر خواب آلوده نمی‌شوند. زیرا نوجوانان و جوانان سیکل خواب قوی‌تری دارند و راحت‌تر می‌توانند در مقابل خواب مقاومت کنند ولی در عین حال پس از مقاومت سریع خواب آلوده می‌شوند و ناگهان بدون هیچ هشدار قبلی خوابشان می‌برد.
کمبود خواب عامل دیگری در تصادفات جاده‌ای است. لازم است هر فرد بالغی بین ۷ تا ۸ ساعت در شبانه روز بخوابد و جوانان تا ۹ ساعت به خواب نیاز دارند. در حالی که در واقعیت جوانان به طور میانگین تنها ۵ تا ۷ ساعت در شبانه روز می‌خوابند. این کسری خواب روی هم جمع می‌شود و تا آخر هفته فرد حدود ۱۰ ساعت کمبود خواب پیدا می‌کند و در حین رانندگی در آخر هفته ممکن است خوابش ببرد.
ساعت کار دانشگاه‌ها و محل کار روی میزان خواب آلودگی افراد در رانندگی موثر است. در مجله پزشکی خواب ارتباط بین تصادفات افرادی که ساعت ۷ مجبور بودند سرکار بروند را نشان دادند. با تغییر شیفت کاری مراکز آموزشی نرخ تصادف جوانان ۱۶.۵% کاهش یافت. علاوه بر این بهتر است بدانید بدن جوانان طوری طراحی شده است که مایلند شب‌ها دیرتر بخوابند و صبح‌ها دیرتر بیدار شوند. در حالی که دانشجویان گاهی مجبورند بعد از ساعت خوابشان درس بخوانند و صبح زود به دانشگاه روند. بهتر است برنامه افرادی که در رده سنی ۲۰ سال هستند با بیولوژیک بدنشان منطبق‌تر باشد که متاسفانه این طور نیست.
حدود نیمی از رانندگان خواب آلوده را جوانان بین ۱۸ تا ۲۹ سال تشکیل می‌دهند. در جدول زیر احتمال رانندگی با خستگی در هر رده سنی آمده است. داده های زیر از رای گیری که در انجمن ملی خواب امریکا انجام شد آمده است.
گروه سنی | احتمال تصادف ناشی از خواب آلودگی |
۱۸ تا ۲۹ | ۷۱% |
۳۰ تا ۶۴ | ۵۲% |
بالای ۶۵ | ۱۹% |
جوانان بایستی سبک زندگی‌شان را طوری تنظیم کنند که رانندگی در شب باعث خواب آلودگی و درآخر منجر به اتفاقات اسفناک نشود!
مصرف دخانیات، الکل، دارو و استفاده بیش از حد از گوشی و تبلت از دلایل اصلی کمبود خواب جوانان است.
کار شیفتی و رانندگان جاده‌ای
بر اساس خروجی دفتر آمار کارگران امریکا حدود ۱۵% شاغلان تمام وقت کار شیفتی دارند. کار شیفتی یعنی ساعت کار خارج از استاندارد ۹ صبح تا ۵ عصر. همچنین کسانی که از ظهر تا آخر شب نیز سر کار هستند کارشان شیفتی محسوب می‌شود. معمولا کار در مراکز درمانی، پلیس و آتش نشانی کار شیفتی است.
در تصادفات رانندگی ۲۲% مرگ‌ها ناشی از شب کاری و رانندگی در شب است و ۷% این مرگ و میرها به دلیل خواب آلودگی در رانندگی است. مثلا انترن‌های که ۲۴ ساعت شیفتشان تغییر می‌کند ۲ برابر بیشتر از سایران تصادف می‌کنند و هنگام رانندگی از محل کار به خانه یا برعکس، خطرت صادف بارها از کنار گوششان می‌گذرد.
راه‌های مختلفی برای کاهش خطر تصادف برای کسانی که شب کار هستند وجود دارد. می‌توان با همسفری (کارپولینگ) و کم کردن خودروهای کم سرنشین این حوادث را به حداقل رساند. گاهی خوب است با همکارانتان هماهنگ کنید و با یک ماشین سرکار بروید گاهی تاکسی بگیرید و خودتان رانندگی نکنید. کارمندانی که بیش از ۶۰ ساعت در هفته می‌خوابند ۴۰% بیشتر در خطر تصادف هستند.
رانندگان جاده‌ای و ترانزیت، رانندگی در شب
رانندگان جاده‌ای بیشتر در خطر تصادف ناشی از خستگی هستند چون بیشتر آن‌ها شب کار هستند و به اقتضای شغلشان ساعت‌ها نشستن پشت فرمان را تجربه می‌کنند. حدود ۱۳% رانندگان ماشین‌های سنگین پشت فرمان خواب آلوده می‌شوند.
سعی کنید بین ساعات ۱۲ شب تا ۶ صبح و ۲ تا ۴ بعد از ظهر رانندگی نکنید. سعی کنید ۴۵ دقیقه بخوابید و ۱۵ دقیقه زمان دهید تا حالت گیجی آن برطرف شود تا خستگی تان در شود. همچنین با تغذیه مناسب و پرهیز از مصرف داروهای خواب آور این خطرات را به حداقل برسانید.
مصرف دخانیات، الکل، پایین کشیدن شیشه و بلند کردن آهنگ شاید روش‌هایی باشد که بعضی‌ها امتحان می‌کنند. با اینکه این کارها انرژی شما را کمی بالا می‌برد ولی هیچ کدام اثر طولانی مدتی ندارد و شما را دوباره خواب آلود می‌کند.
ماموریت‌های کاری
سفرهای کاری که شامل مسافرتهای طولانی است می‌تواند بر بدن شما تأثیر نامطلوبی بگذارد و ریتم شبانه روزی خواب (ساعت بدن) را به هم بریزد. خصوصا در سفرهای خارجی طولانی این مشکل رخ می‌دهد چون اختلاف ساعت تنظیم بدن را بهم می‌ریزد. پرواز زدگی یا جت لگ شامل دوره های بی خوابی و یا خستگی است.
پروازهایی که در اوایل صبح یا اواخر شب بلند می‌شوند یا به مقصد می‌رسند نیز می تواند بر برنامه خواب شما تأثیر بدی بگذارد و خرید این بلیط‌ها توصیه نمی‌شود. به همین دلیل خلبانان، کادر پرواز و سایر پرسنل هواپیمایی نیز پس از پایان شیفت هایشان در معرض تصادف ناشی از خواب آلودگی قرار می‌گیرند. کسانی که سفر کاری می‌کنند بهتر است برای رفت و آمد به فرودگاه تاکسی بگیرند و یا از سایر وسایل نقلیه استفاده کنند.
برای کارمندان شرکت هواپیمایی نیز بهتر است سرویس ایاب و ذهاب، سیستم کارپولینگ و اشتراک گذاری تاکسی ارائه شود همچنین می‌توانید قبل از سفر تأثیرات جت لگ را کاهش دهید و به تدریج با زمان محلی هر کجا که به آنجا سفر کرده اید، تنظیم شوید. در طول پروازهای طولانی سعی کنید برنامه خوابتان را با ساعت مقصد هماهنگ کنید. در طول پرواز دور الکل، دخانیات و سایر محرکها مانند کافئین‌ها خط بکشید.
کسانی که اختلال خواب دارند
بعضی از اختلالات خواب باعث خواب آلودگی می‌شود که در اینجا آمده است:
- بی خوابی ناشی از دیر به خواب رفتن
- کسانی که دیر خوابشان می‌برد بیشتر در معرض خواب آلودگی حین رانندگی هستند.
- بی خوابی ناشی از عدم توانایی ماندن در خواب
- بعضی‌ها دائم از خواب می‌پرند و نمی‌توانند تا صبح خواب بمانند.
- آپنه انسدادی خواب
- بند آمدن و تنگ شدن موقت نفس در هنگام خواب که می تواند چرخه خواب و بیداری را مختل کند و منجر به خستگی در روز شود.
نارکولوپسی (حمله خواب)
تمایل شدید به خوابیدن در روز حتی هنگام فعالیت و کار اختلالی است که می‌تواند برای رانندگان بسیار خطر آفرین باشد.
اختلالات خواب میلیون‌ها آمریکایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما غالباً تشخیص داده نمی شوند. از طرف دیگر، بسیاری از افرادی که به اختلال خواب مبتلا هستند، داروهای مسکن می‌خورند تا کسر خواب شبشان روزها جبران شود. این داروها همچنین احتمال بروز حادثه رانندگی ناشی از خواب آلودگی را افزایش می دهد.
اختلالات خواب میلیون‌ها ایرانی را تحت تأثیر قرار می دهد، اما غالباً به دلیل عدم آگاهی بدون تشخیص رها می‌شوند. راننده مبتلا به اختلال خواب تشخیص داده نشده در معرض خطر ابتلا به تصادفات مرگ بار است. از طرف دیگر بسیاری از افرادی که به اختلال خواب مبتلا هستند بیشتر مسکن و آرامبخش مصرف می‌کنند. این داروها خود احتمال بروز حادثه رانندگی را افزایش می‌دهد.
اگر اختلال خواب دارید یا حدس می‌زنید گرفتار اختلالی خواب هستید ولی تا به حال به پزشک مراجعه نکرده‌اید باید در اسرع وقت مساله را با دکتر درمیان بگذارید. مبتلایان به اختلالات خواب که مجبورند مسافت های طولانی را رانندگی کنند باید داروهایی مصرف کنند که کمترین عوارض خواب آور را داشته باشد.
چطور با خواب آلودگی در رانندگی مقابله کنیم؟
حال که با دلایل خواب آلودگی در حین رانندگی آشنا شدیم بیایید به روش‌های جلوگیری از تصادفات ناشی از خستگی بپردازیم. با پیژامه همراه باشید.
قبل از رانندگی کامل بخوابید
سعی کنید شب قبل از حرکت خوب بخوابید تا کسری خواب پیدا نکنید. اگر کمبود خواب دارید طولانی مدت پشت فرمان نشینید.
سعی کنید تنهایی رانندگی نکنید
جالب است بدانید ۸۲% تصادفات ناشی از خواب آلودگی برای کسانی است که تنها و بدون کمک راننده و همراه رانندگی می‌کنند. ترجیحا با کسی سفر کنید که خود گواهینامه داشته باشد و در صورت خستگیتان او پشت فرمان بشیند.
کنار بزنید و در پارکینگ چرت بزنید
بهتر است در پارکینگ، پمپ بنزین یا مجتمع رفاهی‌های بین راهی توقف کنید و چرت کوتاهی بزنید. می‌توانید چرت قهوه بزنید. یعنی کمی کافی بخورید، ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بخوابید، سپس قهوه وارد عمل می‌شود، خودش شما را بیدار می‌کند و سرحال می‌شوید. حالا که حرف قهوه شد…
حساب شده کافئین مصرف کنید
کافئین علاوه بر قهوه در نوشابه‌های گازدار، چای و شکلات تلخ نیز وجود دارد. با اینکه کافئین شما را سرحال می‌کند به هیچ وجه جایگزین خواب نمی‌شود.
آدامس بجوید
آدامس عضلات فک شما را ورزش می‌دهد و می تواند حواس شما را تحریک کند و هوشیاری را افزایش دهد. آدامس منبع انرژی موقت خوبی است و می‌تواند جایگزین مناسبی برای بیدار ماندن هنگامی که گرسنه یا تشنه نیستید باشد.
بگذارید هوای تازه داخل ماشین بیاید
دی اکسید کربن به خصوص در فضای داخلی خودرو ما را خواب آلوده می‌کند. باز کردن پنجره‌های ماشین یا تنظیم دریچه کولر کمک می‌کند سطح دی اکسید کربن کاهش یابد و به نوبه خود خطر خواب آلودگی در رانندگی را نیز کاهش دهد.
آهنگ بگذارید
بهترین رفیق تنهایی راننده‌ها رادیو است. بهتر است به جای گوش کردن به آهنگ خیلی بلند که به گوشتان آسیب می‌زند با صدای متوسط به موسیقی شاد و پرانرژی گوش دهید.
تا جای ممکن در نور خورشید رانندگی کنید
وقتی نور آفتاب به شما می خورد ساعت بدنتان بهتر کار می کند و هوشیار و سرحال‌تر می‌مانید. خورشید مغز را تحریک می‌کند و سرعت واکنش راننده را بالا می‌برد. همچنین نور آفتاب منبع ویتامین دی است و خواب خوب شب را تضمین می‌کند.
از اپلیکیشن مخصوص هوشیار کردن راننده استفاده کنید
خودروسازان اخیرا تکنولوژی برای رانندگان عرضه کرده‌اند که سیستمی اتوماتیک است و کمک می‌کند در صورت خواب آلودگی، هوشیار شوید. همچنین با دانلود اپلیکیشن‌های مخصوص بیدار ماندن مثل اپ wake up که فعالیت چشم راننده را با قرار دادن گوشی روی داشبورد کنترل می‌کند می‌توانید هشدار بمانید.
شب در یک اقامتگاه بخوابید
اگر خوابتان گرفت و در نزدیکی‌تان هیچ پارکینگ و جای استراحتی نبود با نزدیکترین هتل یا اقامتگاه تماس بگیرید. حتی می‌توانید اتاق را تنها چند ساعت اجاره کنید و خستگیتان را در کنید.
حواستان باشد هرگز ماشین را در شانه جاده یا بزرگراه متوقف نکنید که در ماشین بخوابید. این کار بسیار خطرناک است و خلاف قوانین است.
حواستان به مصرف الکل باشد
تاثیر الکل روی هر فردی متفاوت است و به وزن و وضعیت سلامت او نیز بستگی دارد. به طور کلی ۳۴۰ گرم آبجو، ۱۴۰ گرم شراب و ۴۲ گرم لیکور حدودا با هم برابر است و خواب آلودگی و حادثه به بار می‌آورد.
داروهای خواب آور را جدی بگیرید
داروهای زیر خواب آور است و در صورت مصرف آن‌ها به هیچ عنوان نباید رانندگی کنید:
انواع داروهای خواب آور
معروفترین خواب‌آورهای دارویی بنزودیازپینها هستند مانند دیازپام، اکسازپام، لورازپام، فلورازپام و کلردیازپوکساید. برخی از داروهای دیگر نیز اثرات خواب‌آوری دارند مانند فنوباربیتال و آنتی هیستامینهای غیر اختصاصی مانند دیفن هیدرامین و پرومتازین. گیاهانی مانند حنا، سنبل الطیب، بومادران و تریاک نیز خواب آورند. ملاتونین هم خواب آور دارویی است.
- قرص های ضد درد مخدر
- داروهای ضد افسردگی
- آرامبخش‌ها
- داروهای فشار خون بالا
- قرص سرماخوردگی
- آنتی هیستامین
- شل کننده‌های عضلانی
در آخر پیژامه به شما توصیه می‌کند تا جای ممکن سعی کنید علائم خواب آلودگی و خستگی خود را بهتر بشناسید. با رعایت اصول زیر هنگام خستگی پشت فرمان بیشتر مراقب خود باشید:
- آیا زیاد خمیازه می‌کشید و دائم پلک می‌زنید؟
- آیا ناگهان سر شما سنگین شده است؟ اینها بعضی از راههایی است که بدنتان به شما اطلاع می دهد که خسته هستید.
- اگر در جاده های آشنا رانندگی می کنید، آیا حواستان نبوده و تابلو راهنمایی و رانندگی را ندیده‌اید؟
- هرچه خسته تر می‌شوید، ذهن شما بیشتر روی کنترل ماشین تمرکز می کند؟
- ماشین جلویی چقدر به شما نزدیک است؟
- راننده های خواب آلود معولا به ماشین جلویی زیاد می‌چسبند.
- از چند کیلومتر قبلی که رانندگی کرده‌اید چقدر یادتان است؟
- هر چه خسته تر می‌شوید جزئیات کمتری از سفرتان در جاده را به یاد می‌آورید.
- آیا افکارتان درهم و آشفته است؟
- اگر خیلی به فکر فرو رفته‌اید حتما خواب آلود شده‌اید و حواستان کاملا پرت است. آیا خروجی رد کردید؟
- آیا نزدیک است کنترل ماشین را از دست بدهید؟
- آیا شما شروع به از دست دادن کنترل ماشین کرده‌اید؟ آیا ماشینتان گاهی از جاده منحرف می‌شود؟
- آیا بعد از گذشتن از خط کشی با صدای نوار اسکرید بیدار شده اید؟
- آیا چشمتان به اشتباه چیزی وسط جاده می‌بیند؟
- دیدتان تار شده و درست جاده را نمی‌بینید؟
اگر به هر یک از این سؤالات پاسخ مثبت دادید، باید بلافاصله در جای مناسبی بایستید و تا زمانی که استراحت مناسب نداشته‌اید از رانندگی کردن خودداری کنید.
بسیار عالی و مفید واقع شد!